Türkiye’de ve dünyada liderlik, hakkında en çok konuşulan ama bilimsel ölçekler dahilinde bilimsel bilgi sahibi olunmayan konulardan biridir. Liderlik tamam, ama kime lider dediğimize dair geçerliliği ve güvenilirliği ispatlanmış bilimsel bir liderlik ölçeği yok maalesef. Lider tanımlarından lider türlerine, doğuştan liderden sonradan lider olmaya, lider ve yönetici tartışmalarından liderlik özelliklerine kadar pek çok çalışma olmasında rağmen, efradını cami ağyarını mani bir bilimsel liderlik ölçeği henüz mevcut değildir! Bu yazı, ilgili eserlerde ortaya koyulan liderlik özelliklerini derli toplu olarak ortaya koyup konu hakkında liderlik ölçeği oluşturmak isteyenlere yardımcı olması için hazırlanmıştır.
Böyle buyurdu lider
Bana göre lider tek kavram ve iki kelimeyle ifade edilebilir: Büyük Ruh… Ama kaynaklar çok farklı şeyler söylüyorlar. Bu bağlamda, liderliğin nitelikleri üzerine bazı özel ve sofistike çalışmaların yapıldığını görüyoruz. Adair’in dediğine göre, Liderlik Mükemmeliyet Konseyi, 2001 yılında 2000 niteliğe sahip bir liste oluşturmuş ve aralarından 83’ünü seçmiş. Kendisi, Konsey’in 83 liderlik özelliğinden yola çıkarak kendi listesini oluşturmuştur. Adair’e göre bir liderin kişisel becerileri, “coşku, dürüstlük, güçlü -ama baskın kişilikli değil-, kişisel etki, iyi görünüm ve ağırbaşlılık, şartlara göre genleşme payına sahip bulunma, baskı ve gerilim uygulamalı çalışma becerisi, esneklik ve uyum sağlama becerisi, enerji ve hareketlilik, özgüven ve girginlik, güvenilirlik, sebatkarlık ve soğukkanlılık, yoğun ilgi ve merak” olarak ifade edilebilir (Adair: 123; 2009). Ayrıca başarılı bir lider “Net görüş sahibidir, yön ve rolleri aktarır, diğerlerini stratejik yönden etkiler ve meşgul eder, ilişkiler tesis eder, düşünmeyi körükler, esneklik ve yenilikçiliğe özendirir, geliştirir, harekete geçirir ve diğerlerini şevke getirir, sonuca gitmeye ve daha da iyi olmaya sürükler, politik zeka kullanır, kendi değerlerinin farkında olduğunu hissettirir, işi de kazancı da tutkuyla sahiplenir, yönetmedeki ustalığını ortaya koyar.” (Adair: 124; 2009). Adair’e göre yukarıdaki uzun listenin dışında liderlerin özellikleri kısaca “coşku, dürüstlük, adalet, iyiliksever, kendine güven, alçakgönüllülük, cesaret” gibi birkaç kelime ile de sayılabilir. (Adair: 45; 2009). Gardner ise, liderlerin “muhteşem bir şekilde konuşan, (…) vizyoner, (…) amaçlı devrimci, (…) kendini gizleyen, (…) parlak stratejist, (…) olağanüstü lider / yönetici, (…) değişken mizaçlı” olduğunu söylüyor. (Gardner 5; 1990). Böyle bir yaklaşımın bir başka örneği de Buzan’dır. Sınıflandırması açısından liderler “zeki, çalışkan, organize, yaratıcı ve iyi iletişimcilerdir.” (Buzan ve diğerleri: 12; 2001). Yani, bu uzmanlara göre, liderlik için onlarca özelliğe ihtiyacımız yoktur. Ama onların aksine, Cronin liderlerin özelliklerini birkaç kelimeyle açıklayamayacağımızı düşünür. Çünkü liderlik karmaşık bir fenomendir ve liderlerin görevlerini yürütmek için birçok özellikleri var olmalıdır. Ona göre liderlerin nitelikleri şunlardır: “Özbilgi ve özgüven, vizyon, zeka, bilgi, muhakeme, öğrenme/yenilenme, evrensel kafalı olma/tarih duygusu/genişlik, ittifak kurma/toplum kurulumu, maneviyat kurma/hareket geçirme, tahammül, enerji, metanet, cesaret, coşku, karakter, dürüstlük/fikir namusu, risk alma/girişimcilik, iletişim kurma, ikna etme yeteneği/dinleme, güç ve otoritenin mahiyetini kavrama, hedeflere ulaşma yolunda konsantre olma, mizah duygusu, perspektif, esneklik”(Özel: 62; 1998). Açıkça görüldüğü üzere liderlik özellikleri konusunda farklı bakış açıları vardır. Farklı bakış açıları, uzmanların farklı nitelik listeleri oluşturmasına yol açar. Çünkü Huckshorn’un da belirttiği gibi – J. D. Barber’dan alıntı yaparak – “Liderlik, her yerdeki tüm liderlerin sahip olduğu ve hatta aradığı sabit bir nitelikler dizisi değildir. Liderlikle ilgili özellikler duruma göre değişir.” (Huckshorn 22; 1976). Liderlik üzerine yapılan çalışmalarda böyle farklılıklar var; çünkü uzmanların liderlik türleri, liderlik seviyeleri, liderlik alanları ve kültürleri birbirlerinden farklıdır.
Böyle buyurdu yönetici
Liderlik ve yöneticilik arasında bir fark var mıdır sorusu, en çok sorulan sorulardan biridir. Kanaatimce, liderlik ve yöneticilik ayrımı isabetli bir yaklaşımdır. Çünkü Gardner’ın da vurguladığı gibi liderler diğer insanlardan gerçekten farklıdır. Liderleri tanımlarken şöyle diyor: “Daha uzun vadeli düşünüyorlar… Yönettikleri birimi düşünürken daha büyük gerçekliklerle ilişkisini kavrıyorlar… Bileşenlerine kendi yetki alanlarının ötesinde, sınırların ötesinde ulaşıyor ve etkiliyorlar… Somut olmayan vizyon, değerler ve motivasyona ağır bir vurgu yapıyorlar… Birden fazla seçim bölgesinin birbiriyle çelişen gereksinimleriyle başa çıkabilecek siyasi becerilere sahipler. İhya etme açısından düşünüyorlar…” (Gardner: 4; 1990). Gardner gibi, Bennis de liderlerin farklı varlıklar olduğunu düşüyor. Şöyle ki: “Yönetici muhafaza eder, lider geliştirir; yönetici sistem ve yapılara, lider insanlara odaklanır; yönetici durumu idare eder, lider yenilik yapar; yönetici var olan düzeni kabul eder, lider düzeni zorlar; yönetici kontrole dayanır, lider güveni teşvik eder; yönetici taklit eder, lider yeniyi ortaya çıkarır; yönetici kısa dönemli bakış açısına sahiptir, lider uzun dönemli bakış açısına; yönetici iyi bir askerdir, itaat eder; Bana göre lider tek kavram ve iki kelimeyle ifade edilebilir: Büyük Ruh… lider insanların içinden çıkan kişidir ve insanları yönlendirmek için onların değerlerinden faydalanır; yönetici nasıl ve ne zaman, lider ise ne ve niçin sorularını sorar.” (Owen et al: 65; 2007).
Böyle buyurdu asker
Farklı bir nokta olarak; askerlerin liderlik konusundaki yaklaşımları dikkat çekmektedir. Sanırım onlar askeri liderler ile siyasi liderler arasında bir ayrım yapmamız için bize bazı ipuçları veriyorlar. Örneğin Batı tarihinin en büyük askeri lideri kabul edilen Napolyon Bonaparte -savaşlarının Hanibal, Sezar ve Büyük İskender’den fazlası olduğu bilinmektedir- askeri liderlerin özelliklerini şöyle sıralar: “Kararlılık, zorluğa dayanmak, cesaret, soğukkanlılık, zeka ve kabiliyette denge, karakter ve cesarette denge, deha, hesaplılık, ilham, sezgisel anlayış, metanet, muhakeme, özdeneyim” (Bonaparte: 26… 58; 2003). Bir başka askeri lider olan Maurice de Saxe’a göre – 18. yüzyıl mareşali – lider olmanın en önemli unsurları organizasyon yeteneği, cesaret, zeka ve sağlıktır (de Saxe: 20, 126; 2003). Bu alanda, Amerikan İç Savaşı’nda ABD’nin en popüler askeri liderleri olan General Lee, General Longstreet ve General Stewart’tan da örnekler vermek isterim; çünkü onların saydığı nitelikler, liderliğe ilişkin askeri bakış açısını daha iyi kavramamız için ufuk açıcı olacaktır. Liderlik hakkındaki ifadeleri tıpkı komutları gibi çok kısadır. General Lee üç önemli husus ortaya koyar: “Yürek, (…) inanç, (…) karizma, (…)” General Longstreet fikirlerini “odaklanma, (…) önemli şeylere odaklanma, (…) insanları güçleriyle kullanma” sözleriyle özetler. General Stewart ise şöyle diyor: Bilgi (istihbarat) yönetimi, (…) proaktif timler, (…) düşmanı kavrama/anlama (…) (Taylor: 196-197; Tarihsiz). Generallerin burada aslında savaş kazanmanın ön şartlarını verdiklerini ve de bu maddelerin siyasi sahaya uyarlanmasının siyasi liderlik mevzuunda yeni bakış açıları getireceğini düşünüyorum.
Sonuç
Liderlik literatüründe başka kaynaklar da var, ama sundukları nitelikler veya verdikleri listeler hemen hemen yukarıda gördüğümüzle aynıdır. Bu çerçevede, en güvenilir kaynaklardan en iyi örnekleri derlemeye çalıştım. Ancak, toplumdaki liderlerin sadece bu nitelikler etrafında takip edilmediğini ampirik olarak biliyoruz. Ayrıca; siyasi, ideolojik, fiziksel görünüm ve bazı demografik nitelikler de etkili olabilir. Liderlik üzerine bilimsel araştırma ölçeği geliştirmek isteyenler yukarıda gördüğümüz niteliklere ek olarak çok daha başka özellikler/nitelikler de ekleyebilirler.
-Mustafa Şen
